काठमाडौं । रुस र युक्रेनबीच १७ महिनाभन्दा बढी समयदेखि युद्ध चलिरहेको छ । दुवै देशको मनोवृत्ति हेर्दा यो युद्ध अन्त्य हुन्छ भन्ने लाग्दैन । यसैबीच, ह्वाइट हाउसले बिहीबार भने कि संयुक्त राज्य अमेरिकाले युक्रेनलाई “क्लस्टर बम” उपलब्ध गराउने वा नगर्ने भनेर विचार गरिरहेको छ। यो युद्ध सामग्रीको बारेमा विश्वव्यापी रूपमा विवाद छ। यही कारणले गर्दा दुवै देशका मानवअधिकारवादी समूहहरूले त्यस्ता हतियारको प्रयोग बन्द गर्न आह्वान गरेका छन्। आउनुहोस्, क्लस्टर बम भनेको के हो? यो बम कति खतरनाक छ? यो विषयमा विवाद किन ? तिनीहरूको कहिले र कहाँ प्रयोग गरियो? जानौ ।

युक्रेनले यी बमहरू कहाँ प्रयोग गर्न चाहन्छ? के हो क्लस्टर बम ?

क्लस्टर बम वास्तवमा सयौं साना बमहरूको संग्रह हो। जब यी बमहरू निकालिन्छन्, तिनीहरू बाटोको बीचमा विस्फोट हुन्छन् र ठूलो क्षेत्रलाई क्षति पुर्‍याउँछन्। यसले लक्ष्य वरिपरि ठूलो क्षति पनि गर्छ। यो प्रायः पैदल सेना वा शत्रु देशको सेनालाई क्षति पुर्‍याउन प्रयोग गरिन्छ। रेडक्रसको अन्तर्राष्ट्रिय समिति (आइसिआरसी) का अनुसार यस बमलाई विमान, तोपखाना र मिसाइलहरूद्वारा प्रहार गर्न सकिन्छ। क्लस्टर बम हावा र जमीन दुवैबाट प्रहार गर्न सकिन्छ।

बम कति खतरनाक ?

बमहरू जमिनमा ठोक्किएर विस्फोट गर्न डिजाइन गरिएका छन् र त्यहाँ क्षेत्रमा कसैलाई मार्ने वा गम्भीर रूपमा घाइते हुने उच्च सम्भावना छ। धेरै बमहरू तुरुन्तै विस्फोट गर्न असफल हुन्छन्। तर यी बमहरूले प्रयोग गरेको लामो समयपछि मानिसहरूका लागि खतरा हुन्छ। क्लस्टर बमको गोलाबारुदले मानिसलाई मार्ने वा अपाङ्ग गर्न सक्छ वर्षौं वा दशकौं पछि पनि।

बम किन विवादास्पद मानिन्छ?

सन् २००८ मा, डब्लिनमा क्लस्टर हतियारसम्बन्धी महासन्धि नामक अन्तर्राष्ट्रिय सन्धि अस्तित्वमा आयो। सन्धिले क्लस्टर बम राख्न, बिक्री गर्न वा प्रयोग गर्न निषेध गरेको थियो। यो सन्धिमा संलग्न देशहरूलाई यसलाई स्वीकार गर्न बाध्य पार्न सकिँदैन। तर, विश्वका धेरै देशले यो सन्धिको विरोध गरे र सदस्य बन्न सकेनन् । जसमा भारत, रुस, अमेरिका, चीन, पाकिस्तान र इजरायल थिए । सेप्टेम्बर २०१८ सम्म, विश्वका १०८ देशहरूले यो सन्धिमा हस्ताक्षर गरेका छन्। क्लस्टर मुनिसन कोलिसनका अनुसार सन् २००८ मा महासन्धि अपनाएपछि ९९ प्रतिशत विश्वव्यापी भण्डार नष्ट भइसकेको छ।
क्लस्टर बमको उत्पादन र प्रयोगमा प्रतिबन्ध लगाइए पनि अमेरिका, इराक, उत्तर कोरिया, इजरायललगायत धेरै देशले यसको प्रयोग गरेको आरोप लागेको छ । मानवअधिकार समूहहरू भन्छन् कि जनसंख्या भएको क्षेत्रमा क्लस्टर बमको प्रयोगले अन्तर्राष्ट्रिय मानवीय कानूनको उल्लङ्घन गर्दछ किनभने यसले अन्धाधुन्ध विनाश निम्त्याउँछ। एक प्रतिवेदन अनुसार क्लस्टर बमबाट मारिनेमध्ये ६० प्रतिशत दैनिक क्रियाकलापमा घाइते भएका छन्, जसमध्ये एक तिहाइ बालबालिका छन्।

बम कहाँ प्रयोग भयो ?

दोस्रो विश्वयुद्धमा सन् १९४३ मा तत्कालीन सोभियत संघ र जर्मनीका सेनाले पहिलोपटक क्लस्टर बम प्रयोग गरेका थिए। दोस्रो विश्वयुद्ध पछिका वर्षहरूमा कम्तिमा १५ देशहरूले तिनीहरूलाई प्रयोग गरेका छन्। यसमा इरिट्रिया, इथियोपिया, फ्रान्स, इजरायल, मोरक्को, नेदरल्याण्ड्स, बेलायत, रुस र संयुक्त राज्य अमेरिका पर्छन्। एक रिपोर्ट अनुसार हालसम्म २ सय प्रकारका क्लस्टर बम बनिसकेका छन् ।
खाडी युद्धका बेला अमेरिकाले यो बम व्यापक रूपमा प्रयोग गरेको थियो। अफगानिस्तान युद्धको समयमा, अमेरिकाले पहाडहरूमा लुकेका तालिबान लडाकुहरूलाई मार्न आफ्ना लडाकु विमानहरूबाट धेरै क्लस्टर बमहरू प्रहार ग–यो । जसका कारण ठूलो संख्यामा आतंकवादी मारिएका छन् ।
क्लस्टर बमले भियतनाम, लाओस, इराक, कम्बोडिया, सिरियालगायत अन्य धेरै देशहरूमा विनाश मच्चाएको छ। प्यालेस्टाइनले इजरायलमाथि यी बमहरू प्रयोग गरेको आरोप पनि पटक पटक लगाएको छ। वेस्ट बैंक र गाजा पट्टीका प्रदर्शनकारीहरूले बारम्बार यो आरोप लगाउँछन्। यद्यपि इजरायलले सधैं यी आरोप अस्वीकार गर्दै आएको छ।
एक गार्जियन रिपोर्टले दावी गरेको छ कि रूसी सेनाले युक्रेनको जनसंख्या भएको क्षेत्रहरूमा क्लस्टर हतियार प्रयोग गरेको छ, परिणामस्वरूप धेरै नागरिकको मृत्यु भएको छ। ह्युमन राइट्स वाचका अनुसार युक्रेनले पनि रुसले कब्जा गरेको भूभाग फिर्ता गर्ने प्रयासमा उनीहरुको प्रयोग गरेको छ ।

युक्रेन किन यी बमहरू प्रयोग गर्न चाहन्छ?

युक्रेन क्लस्टर बमको लागि दबाब दिइरहेको छ। यसले तर्क गर्छ कि यी हतियारहरूले आफ्ना सेनाहरूलाई रूसी लक्ष्यहरूलाई लक्षित गर्न र प्रतिकार गर्न मद्दत गर्नेछ। हालसम्म, अमेरिकाले युक्रेनको अनुरोधलाई अस्वीकार गर्दै आएको छ, हतियारहरूको प्रयोगको बारेमा चिन्ता उद्धृत गर्दै र ती आवश्यक छैन भने। यद्यपि, अमेरिकी अधिकारीहरूले हालै आफ्नो अडानमा परिवर्तन भएको संकेत गरेका छन्। पेन्टागनका एक वरिष्ठ अधिकारीले गत महिना भनेका थिए कि अमेरिकी सेनाले क्लस्टर हतियारहरू उपयोगी हुनेछन्, विशेष गरी रुसी लक्ष्यहरू विरुद्ध।
यसैबीच, अधिकारवादी समूहहरूले रुस र युक्रेनलाई क्लस्टर बमको प्रयोग बन्द गर्न आग्रह गरेका छन्। ह्युमन राइट्स वाचका कार्यवाहक हतियार निर्देशक मेरी वेयरहामले भनिन्, ुरुस र युक्रेनले प्रयोग गरेको क्लस्टर हतियारले अहिले सर्वसाधारणलाई मारिरहेको छ र धेरै वर्षसम्म त्यसो गरिरहनेछ। वेयरहामले थप भन्यो कि दुबै पक्षले तुरुन्तै उनीहरूको प्रयोग बन्द गर्नुपर्छ र यी अन्धविश्वासी हतियारहरू प्राप्त गर्ने प्रयास गर्नु हुँदैन। (एजेन्सी)